Historia synagogi 

Historia zamojskiej gminy żydowskiej rozpoczyna się w 1588 roku. Założyciel miasta, kanclerz i wielki hetman koronny, Jan Zamoyski zaprosił Żydów do Zamościa. Przywilej osiedleńczy dotyczył jednak wyłącznie Sefardyjczyków, a więc społeczności wywodzącej się z Półwyspu Iberyjskiego. Wysoki status majątkowy tej grupy oraz liczne kontakty handlowe z Bliskim Wschodem miały pomóc w ekonomicznym rozwoju nowopowstałego miasta.

Przywilej osiedleńczy pozwalał na wybudowanie synagogi. Na początku powstała bożnica drewniana. Ponieważ Zamość miał być potężną twierdzą, w mieście wprowadzono zakaz drewnianej zabudowy. W 1608 roku, Żydzi sefardyjscy przystąpili więc do budowy synagogi murowanej, która zakończyła się w 1618 lub 1620 roku. Na początku wybudowano jedynie salę główną. Dopiero później, po bokach dobudowano parterowe babińce, czyli przestrzenie przeznaczone dla kobiet. Każda część posiadała oddzielne wejście. Dach budynku skryty był za attyką.

Wybudowana na planie kwadratu, główna sala synagogi znajduje się niżej niż poziom gruntu. Aby wejść do budynku, trzeba pokonać kilka stopni w dół. Wynika to z obowiązujących w tamtych czasach zasad, według których synagoga nie mogła być wyższa niż świątynie chrześcijańskie i górować nad miastem.  Umieszczenie w zagłębieniu terenu pozwalało uzyskać wyższe sklepienie. Dodatkowo, Zamość miał być Miastem idealnym. Obowiązywały więc ściśle określony stosunek wysokości budynków do szerokości ulic oraz kanon zabudowy. Synagoga musiała dostosować się swoim wyglądem do charakteru miasta.

Pierwszą rzeczą, która przykuwa naszą uwagę jest wystrój wnętrza, jakże odmienny od innych polskich synagog. Jasna kolorystyka oraz zdobienia sztukateryjne przywodzą na myśl zdobnictwo włoskiego, późnego renesansu.

Gmina Sefardyjska przetrwała w Zamościu do połowy XVII w. Po wojnach tamtego okresu, Powstaniu Chmielnickiego i Potopie Szwedzkim, sytuacja ekonomiczna miasta zaczęła się pogarszać. Sefardyjczycy zaczęli opuszczać miasto a zamojska gmina żydowska została przejęta przez Żydów Aszkenazyjskich.

To czas poważnych zmian w architekturze synagogi: budowy pięter nad babińcami, likwidacji attyk i zmiany kształtu dachu. Jest to także okres kulturalnego rozkwitu zamojskiej społeczności żydowskiej. Miasto stało się miejscem kształcenia przyszłych rabinów a pod koniec XVIII w. ważnym ośrodkiem Haskali, zwanej też żydowskim oświeceniem.

Z zamojską społecznością żydowską związane są znane osobistości:

- Izrael Ben Mosze Halevi Zamość (1700 – 1772) – filozof, talmudysta i matematyk. Wykładowca zamojskiej jesziwy. Znany w całej Europie. Był nauczycielem Mojżesza Mendelssohna, głównego myśliciela i filozofa haskali.

- Salomon Ettinger (1800 – 1856) – lekarz, dramatopisarz, poeta. Jeden z twórców nowoczesnej literatury żydowskiej w Polsce.

- Icchak Lejb Perec (1851 – 1915) – pisarz, adwokat. Uważany za jednego z twórców współczesnej literatury jidysz.

- Aleksander Cederbaum (1816 – 1893) – dziennikarz i wydawca pierwszej w Rosji gazety w języku jidysz.

- Róża Luksemburg (1870 – 1919) – ekonomistka, działaczka polityczna. Ideolog i filozof polskich i niemieckich ruchów socjaldemokratycznych.

Kres zamojskiej Gminy Żydowskiej przynosi II Wojna Światowa i niemiecka okupacja. Synagoga w tym czasie była użytkowana jako stajnia, następnie mieścił się tu warsztat stolarski. Budynek przetrwał wojnę, choć znajdował się w bardzo złym stanie. Odbudować należało babiniec południowy, który ze względu na ten fakt, obecnie pozbawiony jest ozdobnych sztukaterii. Prowadzone w kolejnych latach prace konserwatorskie przywróciły budynkowi pierwotną, późnorenesansową formę.

Obecnie w budynku mieści się Centrum „Synagoga” Fundacji Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego.

Bibliografia

- Baranowscy Zofia i Jerzy - „Dzielnica żydowska w Zamościu”, „Biuletyn ŻiH” nr 63, 1967

- Kędziora Andrzej - "Encyklopedia Miasta Zamościa", Zamość 2012

- Kowalczyk Jerzy - "Zamość, Przewodnik". Wyd. Zamojski Ośrodek Informacji Turystycznej, Zamość 1995

- www.jewishencyclopedia.com/articles/15158-zamosz-israel-ben-moses-ha-levi - dostęp 2021-08-06
 

Zamość